وحدت از منظرقرآن كريم

اسدالله افشار

امروزه امت بزرگ اسلامی با چالش ها و بحران های بزرگی مواجه است و دشمنان اسلام با اجرای طرح هایی در راستای تجزیه جغرافیایی، زبانی، قومیتی، مذهبی و حتی تاریخی می کوشند هویت، فرهنگ و عناصر اصلی موجودیت این امت واحده را در مخاطره قرار دهند. در این شرایط حساس بر هر مسلمان به ویژه عالمان و اندیشمندان آگاه و فرهیخته به مقتضیات زمان فرض است که ضمن شناخت نقشه های شوم دشمنان قسم خورده بر مؤلفه های وحدت و همبستگی این امت وسط تأکید و در مسیر تحقق آن مجاهدت نمایند. قرآن کریم با بیان پیامدهای مثبت اتحاد از یک سو و پیام های شوم اختلاف از سوی دیگر، همه مسلمانان را دعوت به اتحاد و دوری از اختلاف کرده و ایجاد و حفظ وحدت در جامعه اسلامی را از مظاهر تقوای الهی اعلام داشته و بر آن تأکید نموده است.

همبستگي و پيوند امت‌ها موضوعي است كه همه اديان، مذاهب، فلاسفه و مُصلحان جوامع مختلف به آن پرداخته اند و نسبت به عواقب شوم تفرقه هشدار داده اند و تا كنون کتاب ها، هزاران مقاله و صدها كنفراس براي تبيين ابعاد آن ارايه شده ولي احساس مي شود هنوز راه طي نشده بسيار است و ضررت دارد تا ابعاد مختلف كاويده شود و پيشنهادات راهبردي وكاربردي ارايه گردد. بر این اساس در این یادداشت برآنیم تا در باره وحدت ازمنظرقرآن كريم مطالب و مباحثی را مطرح و یادآور شویم.

بازخواني مفهوم و محورهاي وحدت درقرآن كريم

وحدت به معنی یکی بودن، یگانگی و هماهنگ بودن اجتماع می باشد و از نظر فلاسفه ای چون شیخ اشراق؛ از اموری است که قابل تمدید و تعریف نمی باشد، مگر به مقابله با کثرت. وحدت همان صراط مستقیمی است که قرآن، احادیث و سنت پیامبر و یارانش مبیّن آن است و مخالفت با آن مخالفت با سخن خداوند و کفر محسوب می شود. قرآن به وحدت توجه فراوانی داشته است و وحدت میان دل های مؤمنان را ضروری دانسته و راه کارهای گوناگونی را برای این کار پیش بینی کرده است. محور وحدت در دیدگاه قرآنی «توحید» و دین اسلام است. قرآن کریم می فرماید: «ای پیامبر! به اهل کتاب بگو، بیایید بر اساس کلمه‏ای که بین ما و شما مشترک است، غیر از خدا را نپرستیم و یک‏دیگر را در برابر خداوند به عنوان رب و پروردگار نگیریم پس اگر روی برگرداندند بگویید، شاهد باشید که ما اهل تسلیم در برابر حق هستیم».(آل عمران/64) براساس آیات قرآنی، وحدت امت، سبب مصونیت دین، تأیید الهی و نصرت است و نعمتی است که هیچ مسئله ای با آن برابری نمی کند.(انفال، آیات 62 تا64) قرآن کریم حفظ وحدت و پیشگیری از هرگونه تفرقه را فلسفه تشریع دین و بعثت پیامبران معرفی کرده، می فرماید: «مردم امتی یگانه بودند، سپس خداوند پیامبران را مژده رسان و بیم دهنده برانگیخت و به همراه آنان، کتاب را به حق نازل کرد تامیان مردم دران چه که اختلاف داشتند داوری کند. (بقره/213) قران کریم اختلاف و تفرقه را عامل ضعف مسلمین و از بین رفتن عظمت و شوکت مسلمین دانسته و هشدار می دهد: «و أطیعواالله و رسولهُ و لاتنازعوا فَتَفشَلوا و تَذهبَ ریحَکُم ...» (انفال/46) و آن را موجب گرفتار شدن در عذاب الهی می داند و می فرماید: «و لاتَکونوا کالَّذینَ تفرَّقوا و أختَلِفوا مِن بَعدِ ماجاءَهُمَ البیِّناتُ و اولئِکَ لَهُم عذابٌ عظیم» (آل عمران/105)

در احادیث نبوی نیز به مسئله وحدت توجه خاصی شده است. رسول خدا(ص) فرمودند: «تَری المؤمنینَ فی تَراحُمِهِم، وَ تَوادِّهِم، و تَعاطُفِهِم، کَمَثَلِ الجَسَدِ، اِذَا اشتَکی عُضوٌ تَداعی لَهُ سائِرُ جَسَدِهِ بِالسَّهَرِ وَ الحُمَّی». یعنی مؤمنان در شفقت، دوستی و مهربانی با یکدیگر مانند اعضای یکدیکرند که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اعضا بی قرار می گردند و تب می کنند. و در فرازی دیگر وحدت را عامل رحمت و تفرقه را موجب عذاب دانستند: پیامبراکرم(ص) فرمودند: «الجماعهُ رحمهٌ و الفُرقهُ عذابٌ».(1)

در حقیقت اتّحاد و وحدت داشتن در قرآن به عنوان یکی از عناصر حفظ جامعه مسلمین مورد توجه قرار گرفته است.

درقرآن کریم آیات زیادی را می توان یافت که درآنها به این مسأله اشاره شده است؛ از جمله مفاهیمی، چون «واعتصموا»(2)، «تعاونوا»(3)، «اصلحوا»(4)، «اصلاح بین الناس»(5)، «الَّف بینهم»(6)، «امّه واحده» (7) ، «امّه وسطا»(8)، «حزب الله»(9)، «صبغه الله»(10) و «اخوه».(11)

محور وحدت در دیدگاه قرآنی«توحید» و در مرتبه دیگر دین اسلام است. قرآن کریم پیامبررا به سوی اهل کتاب می فرستد و از آنان برای پیوستن به شعارتوحید و جدایی ازغیراودعوت می کند: «ای پیامبر! به اهل کتاب بگو، بیایید براساس کلمه ای که بین ما و شما مشترک است، غیر از خدا را نپرستیم و یکدیگر را در برابرخداوند بعنوان رب و پروردگار نگیریم (وحدت کنیم). پس اگر روی برگرداندند بگویید، شاهد باشید که ما اهل تسلیم دربرابرحق هستیم».(12)

آیه شریفه فوق نشان می دهد که مرز اتحاد «توحید»است و مشرکان و کافران که برمحورغیرتوحید حرکت می کنند، در وحدت دینی پذیرفته نخواهند شد.درتبیین محوروحدت،آیات دیگری نیز وجود دارد که اعتقاد به رسول خدا، اعتقاد به اولی الامروقبول حکم را اضافه می کند. به این ترتیب وحدت واقعی با توجه به این آیات تفسیرمی شود: درسوره«آل عمران»آمده است:«واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرّقوا»؛ یعنی همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرّق نشوید. این آیه شریفه از مسلمانان می خواهد که با اسلام از دنیا خارج شوند، از این رو اعتصام به ریسمان الهی با توحید منهای نبوّت پیامبر و لوازم آن صادق نیست.

حضرت علی(ع) نیزگرچه مسیرخلافت را ناحق می دیدند وآنان رادرمقابل فرمان خداوند ورسول عصیانگر می یافتند، اما به خاطر مصلحتی مهم تر، ابرازمخالفت نمی نمودند. سخنان امام(ع) در این زمینه بسیار درس آموز است. این کلمات بیانگرآن است که وحدت اسلامی که غالبا با حیات واقعی مسلمانان همراه است، برحق دیگری گرچه حق معصومی،چون علی(ع) باشد مقدم است.

این وحدت در حقیقت ائتلاف است، و بالاتر از وحدت «گذشت»از هرآن چه را که قطب مخالف آن را بر نمی تابد، و بسنده کردن بر هر چه «ازحق» که در نظر قطب مخالف مناسب می نماید. هم چنین حضرت علی(ع) جدای ازخطبه کوتاه و پر معنای شقشقیه، در موارد متعددی به سکوت معنادار و سخت خویش اشاره می کند. این سکوت که همراه با خاردرچشم واستخوان درگلو توصیف شده است، برای حفظ وحدت مسلمانان وبقای اساس دین بوده است. امام(ع) دریکی ازخطبه های اوایل دوره حکومت خود می فرماید:

«قسم به خداوند که اگر ترس از اختلاف و جدایی مسلمانان نبود و اگر ترس از آن نبود که کفر باز گردد و «دین» فانی شود، هرآینه در غیرازموضعی که نسبت به آن ها نفع داشتیم، قرارمی گرفتیم.»(13)

آن چه از مجموع مفاهیم قرآنی، بیانات و سیره پیامبر و امامان معصوم(علیهم السلام) فهمیده می شود، این است که همواره حفظ نظام اسلامی ومصالح عمومی برمنافع شخصی وگروهی مقدم بوده است واینان از هراقدامی که تفرقه و شکاف میان جماعت اسلامی را به دنبال داشته باشد، اگر چه نفع شخصی در آن می دیده اند، احتراز می کرده اند.

اتحاد و وحدت؛ نعمت بزرگ الهی به مسلمانان

قرآن از اتّحاد به‌صورت نعمت بزرگ یاد‌کردنی سخن به‌میان آورده و از مؤمنان خواسته است تا تلخی و خطر آفرینی دوران تفرقه را از یاد نبرند و به یاد داشته باشند که چگونه خداوند میان آنان انس و الفت بر قرار ساخت:«واذکُروا نِعمَتَ اللّهِ عَلَیکُم اِذ کُنتُم اَعداءً فَاَلَّفَ بَینَ قُلوبِکُم فَاَصبَحتُم بِنِعمَتِهِ اِخونًا و کُنتُم عَلی شَفا حُفرَة مِنَ النّارِ فَاَنقَذَکُم مِنها». (14)

در این آیه، دو بار از نعمت اتّحاد یاد‌شده است، که جایگاه و اهمّیت آن را نشان می‌دهد.

اتحاد و هم‌بستگی همه انسان‌ها چنان مطلوب و در برابر، اختلاف چنان نکوهیده است که قرآن در ۵ آیه اعلام داشته: اگر مصلحت ایجاب می‌کرد، خداوند با اراده تکوینی خود، همه مردم را یک‌پارچه و یک امّت قرار می‌داد. (15)

از آیه «و‌لَو‌شاءَ اللّهُ لَجَمَعَهُم عَلَی الهُدی»(16) و نیز ۹۹ یونس(17) برمی‌آید که مقصود از «امّه واحده»، همان یک‌پارچگی در پذیرش دین الهی است.

آیه «و‌لَو شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُم اُمَّةً وحِدَةً ولکِن لِیَبلُوَکُم فی ما ءاتکُم» (18) بیان می‌دارد: مصلحتی که مانع تحقّق این اراده تکوینی الهی شده، ابتلا و آزمایش مردم با برخورداری از اصل اختیار است.

حضرت امیر- علیه‌السلام- در گفتاری بلند، سرگذشت امّت‌های پیشین را گوش‌زد می‌کند که هنگام اتّحاد و یک‌پارچگی، چگونه دارای عزّت و شوکت بودند و بر جهانیان فرمان‌روایی داشتند؛ امّا آن گاه که از هم پراکنده شدند، خواری و ذلّت به آنان روی آورد و از هر سوی تاراج شدند.(19) و (20)

همان گونه که می دانیم و شارع مقدس بر آن تأکید داشته و دارد؛ یکی از اصول اساسی دین اسلام در تنظیم روابط بین انسانها و ملل، همزیستی مسالمت آمیز است. این همزیستی در سطوح مختلف متصور می شود که اولین سطح آن در حوزه امت اسلام است. پر واضح است که ادامه حیات عزتمندانه مسلمین در همه اعصار و امروزه در گرو وحدت امت اسلام است. با توجه به اینکه قرآن کریم از موارد اشتراک و اتفاق همه فرق امت اسلامی است و همچنین آیات قرآن کریم به کرّات و متعدد به وحدت و اتحاد، سفارش و از اختلاف و تفرقه نهی کرده است، بحث از وحدت از منظر قرآن کریم، می تواند راهگشا بوده و مورد قبول همه مذاهب اسلامی باشد.

از این نکته مهم نیز نباید غفلت نمود که؛ وحدت و اتحاد از مهم ترین ایده ها و آرزوهایی است، که انسان ها در جستجوی آن برآمدند و از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو ﻇﻬﻮر اﺳﻼم نیز ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ روﺣﺒﺨﺶ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) ﺑﻮده اﺳﺖ. قرآن کریم نیز در زمینه این مهم ارشادات و دستورات متعددی را در خود جای داده است که از بررسی آنها چنین حاصل می گردد که توجّه به نقاط مشترک، چنگ زدن به ریسمان الهی، مراجعه به سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، مراجعه به اهل بیت علیهم السلام و امر به معروف و نهی از منکر؛ راهکارهای ایجاد وحدت است. رسیدن به اتحاد اجتماعی آثار و نتایج ثمربخشی، همچون: امنیّت و آرامش، برچیده شدن سلطه بیگانگان و استعمارگران، حفظ استواری و استحکام و حفظ قدرت و جبروت را به دنبال خواهد داشت.

جان کلام این که؛

1- وحدت و اتحاد اساسی‌ترين عنصر برای تحقق بخشيدن به آرمان‌های يك امت يا ملت است.

2- يكی از عهد و پيمان‌های الهی با پيامبران، ايجاد وحدت و يگانگی در جامعه است، قرآن كريم به اهميت مسئله وحدت بسيار تأكيد كرده و برای ايجاد و حفظ اين يگانگى در امت، راهكارهاى گوناگونى را ارائه داده است.

3- قرآن كريم وجود پيامبر(ص) را محورى براى همبستگى و يگانگى مسلمانان می‌شناسد(آل عمران/ ۱۵۹)، همچنين مراجعه به سنت حضرت را راه‏كارهایى براى ايجاد و حفظ يگانگى معرفى كرده است.(21)

4- شهيد مطهری در دسته‌بندی عوامل اصلی تعالی و انحطاط جوامع از وحدت و تفرقه به‌عنوان يكی از عوامل اساسی مؤثر در اعتلا و انحطاط ياد كرده و می‌نويسد، در قرآن كريم به چند عامل مؤثر در اعتلاها و انحطاط‌ها برمی‌خوريم، اتحاد و تفرق، در سوره آل عمران آيه ۱۰۳ دستور صريح می‌دهد كه بر مبنای ايمان و گرايش به ريسمان الهی متحد و متفق باشيد و از تفرق و تشتت بپرهيزيد. (22)

5- ايمان ملاك وحدت، ركن شخصيت و تكيه‌گاه استقلال و موتور حركت جامعه اسلامی است.

6- قرآن كريم، وحدت را موجب و عامل عزّت، استقلال و استحكام امّت‌ها مي داند و در سوره انفال آيه 46 مي‌فرمايد: «وَ أَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولهُ وَ لا تَنازَعُوا فتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرينَ / و از خدا و پيامبرش اطاعت كنيد و با هم نزاع مكنيد كه سُست شويد و مهابت شما از بين برود، و صبر كنيد كه خدا با شكيبايان است»؛ تا زماني كه مردم به تفرقه و پراكندگي مبتلا نشده اند و مسير وحدت را مي پيمايند اتحاد و انسجام جامعه برقرار خواهد بود.

7- در فرهنگ اسلامي وجود رهبري ا لهي و شايسته ومقتدر وتبعيت از ايشان به عنوان يكي از عناصر مهم در وحدت امت اسلامي مورد تأكيد قرار گرفته شده است.

8- وحدت جامعه اسلامي مطلوب و بلكه امر شارع مقدس است. خداوند ضمن بر حذر داشتن مؤمنان از اختلاف و تفرقه كساني را كه راه تفرقه پيش گرفتند نسبت به عذابي بزرگ انذار داده و مي فرمايد همانند آناني كه بعد از آنكه دلايل روشن بر ايشان نازل شد پراكنده شدند و اختلاف نمودند نباشيد. آنها كساني هستند كه برايشان عذابي بزرگ است. اين عذاب دردناك هم مي تواند اخروي و هم مي تواند دنيوي باشد.

9- سعادت و شقاوت مسلمانان درگرو وحدت و تفرقه آنان است و ملتی سعادتمند خواهد بود که با هم متحد و برادر باشند وگرنه دچار آثار زیان‌بار و شوم تفرقه خواهند شد.

10- از جمله مهم ترين مواردي که مانع بوجود آمدن وحدت در بين امت اسلامي مي شود، عبارتند از: جهل و کج فهمي نسبت به معارف اسـلام و همچنين عدم آگاهي دقيق و صحيح از ساير مذاهب، خـود پسـندي و تعصـب ، دنيـا طلبي و رياست خواهي ، القائات شيطاني ، بي احترامي و اهانت به مقدسات يکـديگر و بي عقلي و بی خردی؛ بنابراین با توجه به آن چه بیان شد، جوامع اسلامی باید با درک درست از مقتضیات زمان و مکان در شرایط پر تنش چالش زا و بحران های پیچیده امروز که دست دشمنان به خوبی در آن ها به وضوح دیده می شود فاصله بگیرد تا در این مسیر بتواند توطئه های سنگین تفرقه افکنانه دشمنان قلدر بی منطق را خنثی نمایند.

این بحث ادامه دارد...

جمعه: 27 / 11/ 1402- 6 شعبان 1445- 16 فوریه 2024

پانویس ها

1- وحدت در آیات و روایات و تأثیر آن در ادبیات. پایگاه اطلاع رسانی حوزه به نقل از نقطه پرگار؛ ص 152-167 ، رودی.

2- سوره نساء/ 164.

3- سوره مائده/ 2.

4- سوره نساء/ 164.

5- همان/ 114.

6- سوره انفال/ 63.

7- سوره انبیاء/ 92.

8- سوره بقره/ 142.

9- سوره مجادله/ 22.

10- سوره بقره/ 128.

11- سوره حجرات/ 10.

12- جهت اطلاع بیشتر مراجعه شود به وحدت اسلامی ازدیدگاه قرآن و سنّت.آیت الله سید محمد باقر حکیم. ترجمه عبدالهادی فقهی زاده. انتشارات تبیان؛ چاپ اول/ سال 1377.

13- ابن ابی الحدید. شرح نهج البلاغه. جلد 1، ص 307.

14- آل‌عمران/ 103.

15- مائده/48. انعام/35. هود/118. نحل/93. شوری/8.

16- انعام/35.

17- یونس/99.

18- مائده/48.

19- نهج‌البلاغه، خ ۱۹۲.

20- نصرت‌الله جمالی. عوامل سقوط حکومت‌ها در قرآن و نهج‌البلاغه. ناشر: نهاوندی. 1378. ص‌۱۴۲‌-۱۴۳.

21- «فَإِن تَنازَعْتُمْ فِى شَىْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِ لَى اللَّهِ وَالرَّسُول». (نساء/ ۵۹). اين آيه يادآور می‌شود كه اگر در امری اختلاف پيدا كرديد، به خدا و رسول او رجوع كنيد.

22-شهید مطهری؛ مرتضی، (1401)، جامعه و تاریخ، انتشارات صدرا، تهران، چاپ چهلم.

منابع

1- قرآن کریم

2- صبحي صالح(1412 هـ .ق). نهج­البلاغه. چاپ پنجم. قم: مؤسسه دارالهجره.

3-معین، محمد،(1384)، فرهنگ، به اهتمام عزیزالله علی زاده، ج 4(شش جلدی)، انتشارات نامن، تهران، چاپ اول.

4- اصول کافی، ترجمه و شرح دکتر جواد مصطفوی، ج3(چهارجلدی)، دفترنشرفرهنگ اسلامی.

5- ابو ابراهیم احمدبن نصرالله مصری،(1381)، مبانی همبستگی و همگرایی، مترجم: عبدالغنی براهویی، انتشارات سنت، تایباد، چاپ اول.

6- حسینی، سیدشهاب الدین،(1386)، اتحاد و انسجام اسلامی در احادیث مشترک اهل سنت و شیعه، ترجمه: محمد تقدّمی صابری، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول.

7- بی آزار شیرازی، عبدالکریم،(1365)، رسالت انقلاب اسلامی ایران در توحید کلمه، ج1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ چهارم.

8- بی آزار شیرازی، عبدالکریم، رسالت انقلاب اسلامی ایران در توحید کلمه، ج2، دفترنشرفرهنگ اسلامی، تهران، هفدهم ربیع الاول1404 قمری.

9- سادات، مهندس محمد علی، مبانی وحدت در امت اسلامی، انتشارات هدی، تهران، چاپ سوم، آذر1360.

10-قرضاوی، یوسف،(1378)، بیداری اسلامی و مواجهه صحیح با اختلافات، ترجمه: عبدالرسوی گلرانی، نشر احسان، تهران، چاپ اول.

11-غزالی، محمد، (1383)، مبانی وحدت فکرِ فقهی و فرهنگی مسلمانان، مترجم: عبدالعزیز سلیمی، نشر احسان، تهران، چاپ اول.

12-بخاری، محمدبن اسماعیل،(1384)، مختصر صحیح البخاری، اختصارکننده، ابوالعباس زین الدین احمد بن احمد بن عبداللطیف الشرجی الزبیدی، مترجم: عبدالقادرترشابی، انتشارت حرمین، زاهدان، چاپ اول.

13-راشدمحصل، محمدرضا،(1380)، پرتوهایی از قرآن و حدیث در ادب فارسی، انتشارت آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول.

14-الهی، مولانا محمد عاشق، زادالطالبین، اداره نشر و اشاعه اسلامیات، ملتان پاکستان.

15-سبزیان، علی اکبر،(1386)، منشور اتحاد ملی و انسجام اسلامی، انتشارت خادم الرضا(ع)، گیلان، چاپ سوم.

16-حجازی، فخرالدین،( 1354)، سرود اقبال(اقبال لاهوری)، انتشارت بعثت، تهران، ثبت دفتر کتاب خانه ملی.

17-مولوی جلال الدین محمد بن محمدبن الحسین البلخی الرومی،(1371)، مثنوی معنوی، به کوشش و اهتمام: رینولدالین نیکلسون، بامقدمه محمدعباسی، از روی چاپ 1925-1933میلادی لیدن هلند، نشرطلوع، تهران.

18-سعدی، مصلح الدین عبدالله، (1365)،گلستان سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ ششم.

19-شهیدی، ناهید،(1381)، تمثیل های برگرفته از احادیث، انتشارات مهرتابان، تهران، چاپ اول.

20-حسن پور، پردل،(1385)، سخنان نغزاز صاحبان مغز، ناشر مؤلف، سراوان، چاپ اول.

21-بلالی، دکترعبدالحمید،(1378)، راه های نفوذ شیطان برای فریب انسان، محمدصالح سعیدی، نشر احسان، تهران، چاپ اول.

22 - مکارم شیرازی، ناصر، (1374)،تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول.

23- ارفع، سید کاظم، (1379)، ترجمه روان نهج البلاغه امام علی(ع)، تهران، انتشارات فیض کاشانی، چاپ دوم.

24 - جوادی آملی، عبدالله، (1386)، وحدت جوامعه در نهج البلاغه، تحقیق: سعید بندعلی، قم: اسراء، چاپ دوم.

25- جوادی آملی، عبدالله، (1389)، جامعه در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، تحقیق: مصطفی خلیلی، قم: اسراء، چاپ سوم.

26- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412 ق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، بیروت: دارالعلم الدار الشامی، چاپ اول.

27- دشتی، محمد، (1379)، ترجمه نهج البلاغه امام علی(ع)، قم: مؤسسه انتشارات مشهور، چاپ اول.

28- شریف الرضی، محمد بن حسین، (1414 ق)، نهج البلاغه (للصبحی صالح)، قم: هجرت، چاپ اول.

29- طبرسی، فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.

30- طباطبایی، محمدحسین، (1374)، ترجمه تفسیر المیزان، موسوی همدانی، سید محمد باقر، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.

31- طریحی، فخر الدین، (1375)، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم.

32- قرشی، سید علی اکبر، (1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چاپ سوم.

33- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، (1386)، دائره المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب، ج 2، چاپ سوم.

34- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی ، (1403 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

35- کلینی، محمد بن یعقوب، (1369)، أصول الکافی / ترجمه مصطفوی ، ترجمه: مصطفوی، سید جواد، تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه، چاپ اول.

36- حبيبي، سلمان(1387). كتاب شناسي وحدت امّت اسلامي و انسجام اسلامي. مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي.

37- الموسوي الخميني، روح الله (1361). صحيفه نور، مجموعه بيانات حضرت امام خميني(ره). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

38-كاستلز، استفان و ديويدسون، آليستر(1382). مهاجرت و شهروندي. ترجمه فرامرز تقي لو. تهران: پژوهشكده مطالعات راهبردي.

39- مجموعه مقالات همايش ملّب «وحدت امّت اسلامي ؛ راهبردها و سياست­ها»، مجمع تشخيص مصلحت نظام، پژوهشكده تحقيقات استراتژيك (1386).

40- کلبنب، محمد بن بعقوب، (1384 هـ .ق)، اصول الكافي. ببروت: دارالکتب الاسلامیه.

41- افشار، اسدالله،(1393)، تفسیری بر قرائت دینی از وحدت( براساس آراء واندیشه های اما م خمینی"ره" )، تهران: سفيرارد هال.