اهمیت و ضرورت نقشه‌راه ایران در سازمان همکاری شانگهای

اسدالله افشار

حضور دکتر مسعود پزشکیان در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای هم‌زمان شد با آغاز رسمی روند «اسنپ‌بک» از سوی سه کشور اروپایی. این هم‌زمانی، معنای سیاسی مهمی داشت: ایران به جای انفعال در برابر فشارهای غرب، پیوندهای خود را با شرق تعمیق کرد و با امضای بیش از ۲۰ سند و بیانیه، راهبرد نگاه به شرق را تثبیت نمود.

یکم)ابعاد سیاسی

1-داخلی: اجماع نسبی در حاکمیت ایجاد شد؛ مجلس خواستار اجرای عملی توافقات با چین گردید. این امر، «نگاه به شرق» را از سطح شعار به مطالبه اجرایی ارتقا داد.

2-منطقه‌ای: بیانیه نهایی SCO حملات آمریکا و اسرائیل به ایران را محکوم کرد و همکاری‌های امنیتی و ضدتروریسم را تقویت نمود. همراهی نسبی هند در متن نهایی، نشانه‌ای از کاهش فاصله‌گذاری دهلی بود.

3- بین‌المللی: چین و روسیه در نامه‌ای مشترک با ایران، اقدام اروپایی‌ها در فعال‌سازی اسنپ‌بک را غیرقانونی خواندند. این حمایت، «سپر هنجاری» در برابر غرب ایجاد کرد و پیام داد که ایران منزوی نخواهد شد.

دوم)ابعاد اقتصادی

• امضای اسناد همکاری در حوزه‌های انرژی، هوش مصنوعی، صنعت سبز و تجارت چندجانبه؛
• طرح ایده بانک توسعه شانگهای، پلتفرم انرژی و گسترش تسویه‌های غیردلاری؛
• فرصت برای کاهش اثر تحریم‌ها، به شرط ایجاد سازوکارهای عملیاتی (قراردادهای ارزی پایدار، بیمه‌های اتکایی منطقه‌ای، کریدورهای ترانزیتی).

سوم)پیام به آمریکا و اروپا

• بازدارندگی سیاسی: محکومیت حملات به ایران در سطح بیانیهٔ رسمی منطقه‌ای.
• تاب‌آوری اقتصادی: مسیرهای جایگزین برای کاهش اثر تحریم‌ها در دسترس است.
• تداوم راهبردی: نگاه به شرق دیگر مقطعی نیست و پشتوانهٔ نهادی دارد.

همان گونه که در یادداشت دیروز که در همین پایگاه خبری تحلیلی نیک رو منتشر گردید بیان نمودم اجلاس شانگهای برای ایران به‌مثابه پاسخ فعال به اسنپ‌بک غربی بود. این اجلاس نشان داد که شرق، ایران را در معادلات امنیتی و اقتصادی خود به رسمیت شناخته است. اکنون چالش اصلی، تبدیل این اسناد به خروجی‌های عینی در اقتصاد و سیاست است؛ همان مطالبه‌ای که مجلس و افکار عمومی نیز بر آن تأکید دارند.

نقشه‌راه عملیاتی ایران در بستر سازمان همکاری شانگهای

برای ایران در بستر اجلاس شانگهای می شود یک نقشه‌راه عملیاتی کوتاه طراحی کرد تا توافقات و فرصت‌ها صرفاً در سطح بیانیه باقی نماند. این نقشه‌راه می تواند در سطوح مختلف ذیل تقسیم گردد:

۱. حوزه سیاسی ـ دیپلماتیک

• تشکیل کمیته مشترک پیگیری توافقات میان وزارت خارجه، سازمان برنامه و بودجه و مجلس برای پایش اجرای اسناد.
• دیپلماسی فعال در پایتخت‌های آسیایی (پکن، مسکو، دهلی، دوشنبه، اسلام‌آباد): برای جلوگیری از فشارهای غرب و ایجاد جبهه مشترک.
• استفاده از ظرفیت SCO در شورای امنیت: برای بی‌اثر کردن اقدام اروپایی‌ها در اسنپ‌بک.

۲. حوزه اقتصادی

• تسویه ارزی غیردلاری: فعال‌سازی پیمان پولی دوجانبه با چین و روسیه؛ ایجاد حساب‌های متقابل بانکی.
• کریدورهای ترانزیتی: تکمیل کریدور شمال ـ جنوب با محوریت روسیه و هند؛ هماهنگی با چین برای اتصال به «کمربند و جاده».
• سرمایه‌گذاری مشترک: تأسیس شرکت‌های مشترک انرژی، فناوری سبز و هوش مصنوعی در قالب پروژه‌های SCO.

۳. حوزه امنیتی ـ منطقه‌ای

• تقویت همکاری‌های ضدتروریسم در قالب RATS (سازمان ضدتروریسم شانگهای): برای کنترل تهدیدات مرزی در افغانستان و قفقاز.
• مانورهای مشترک دفاعی: استمرار رزمایش‌های سه‌جانبه با چین و روسیه برای پیام بازدارندگی به آمریکا و اسرائیل.
• انرژی و امنیت: ارائه بسته همکاری انرژی به چین و هند، همراه با تضمین امنیت انرژی در خلیج فارس توسط ایران.
• همگرایی امنیتی: مشارکت فعال در رزمایش‌های ضدتروریسم شانگهای برای تثبیت نقش ایران به‌عنوان ستون امنیتی منطقه.

۴. حوزه داخلی

• قانون‌گذاری تسهیل‌گر: مجلس باید قوانینی برای حمایت از سرمایه‌گذاران خارجی شانگهای تصویب کند.
• مبارزه با بروکراسی: تشکیل کارگروه ویژه برای رفع موانع اداری قراردادهای خارجی.
• اطلاع‌رسانی عمومی: تقویت دیپلماسی رسانه‌ای برای نشان دادن منافع ملموس این توافقات به مردم (ایجاد امید و کاهش اثر جنگ روانی غرب).
• دیپلماسی اقتصادی هماهنگ: ایجاد ستاد مشترک بین وزارت خارجه، اقتصاد، نفت، صمت و بانک مرکزی برای پیگیری توافقات شانگهای.
• زیرساخت‌های مالی مستقل: توسعه سیستم پرداخت جایگزین سوئیفت با همکاری روسیه و چین؛ تسهیل مبادلات با پول ملی.
• شفافیت و ثبات حقوقی: اصلاح قوانین سرمایه‌گذاری و تضمین امنیت حقوقی شرکت‌های خارجی عضو شانگهای در ایران.

5. سطح بین‌المللی

• پیوست مالی–اقتصادی به بریکس: پیوند ساختاری میان تصمیمات شانگهای و بریکس برای ایجاد بلوک ضدتحریم.
• ائتلاف رسانه‌ای: راه‌اندازی شبکه رسانه‌ای مشترک شانگهای برای مقابله با جنگ روایت غرب علیه ایران و اعضای دیگر.
• ابتکار صلح منطقه‌ای: پیشنهاد طرح چندجانبه برای امنیت خلیج فارس در چارچوب شانگهای و جلب حمایت اعضا.

نتیجه عملی: اگر ایران این نقشه‌راه را دنبال کند، حضورش در شانگهای از یک جایگاه نمادین به یک قدرت واقعی در اقتصاد و امنیت منطقه‌ای ارتقا پیدا می‌ نماید و فشار تحریم‌ها هم تا حد زیادی خنثی می شود.

جدول زمان‌بندی نقشه‌راه ایران در سازمان همکاری شانگهای

الف) بازه زمانی اقدامات کلیدی اهداف راهبردی کوتاه‌مدت (۶–۱۲ ماه) :

- تشکیل «ستاد ملی شانگهای» برای هماهنگی دستگاه‌ها؛

- فعال‌سازی خطوط اعتباری و تهاتر کالا با چین و روسیه؛

- آغاز اتصال فنی به سامانه پرداخت جایگزین سوئیفت؛

- برگزاری رزمایش‌های مشترک امنیتی با اعضای شانگهای؛

- تثبیت جایگاه ایران به‌عنوان عضو فعال و کاهش اثر تحریم‌های فوری.

ب) بازه زمانی اقدامات کلیدی اهداف راهبردی میان‌مدت (۲–۳ سال)

- تکمیل کریدور ریلی شمال–جنوب با مشارکت هند و روسیه؛

- جذب سرمایه‌گذاری انرژی و پتروشیمی از چین و هند؛

- هماهنگی حقوقی برای حمایت از شرکت‌های خارجی در ایران؛

- راه‌اندازی شبکه رسانه‌ای مشترک شانگهای؛

- تبدیل ایران به حلقه حیاتی تجارت و انرژی اوراسیا؛

- مقابله رسانه‌ای با روایت غرب.

ج) بازه زمانی اقدامات کلیدی اهداف راهبردی بلندمدت (۵ سال و بیشتر)

- پیوند ساختاری شانگهای با بریکس و ایجاد بلوک ضدتحریم؛

- تدوین ابتکار امنیت جمعی خلیج فارس در چارچوب شانگهای؛

- توسعه پول واحد منطقه‌ای یا استفاده گسترده از ارزهای ملی؛

- نهادینه‌سازی جایگاه ایران به‌عنوان ستون ثبات و امنیت منطقه؛

- ارتقای جایگاه ایران از بازیگر منطقه‌ای به قدرت محوری در معماری جدید جهانی.

این جدول کمک می‌کند که سیاست‌گذاران ایرانی بدانند چه کارهایی فوری، چه کارهایی میان‌مدت و چه اهداف بلندمدتی را باید دنبال نمایند.

جمع‌بندی

اگر این نقشه‌راه اجرایی شود، همان گونه که در مقاله و گفتارمنتشر شده (دیروزدرنیک رو) به چاپ رسید، مجددا بنا به اهمیت موضوع یادآور می شوم؛ اجلاس شانگهای نه یک رویداد نمادین بلکه نقطه عطفی در چرخش راهبردی ایران به شرق خواهد شد؛ با اثرات ملموس در خنثی‌سازی تحریم‌ها، تقویت بازدارندگی سیاسی و ارتقای جایگاه منطقه‌ای.

جمعه: 14 / 06 / 1404- 12 ربیع الاول 1447- 5 سپتامبر 2025

چاپ در پایگاه خبری تحلیلی نیک رو: جمعه 14 / 06 / 1404- 43 : 11– شناسه: ۱۱۲۲۳۸

لینک کوتاه: https://www.nikru.ir/p/112238

منابع

1-Asia Times. (2025, September 1). Shanghai Cooperation Organization summit in Tianjin highlights China’s energy and AI initiatives.

2- BBC News. (2025, August 30). Iran hails SCO as West activates snapback .

3- China Daily. (2025, September 1). Tianjin Declaration adopted at SCO summit; 24 documents signed.

4- Council on Foreign Relations (CFR). (2025, August 25). The return of UN sanctions on Iran: Snapback explained.

5- Financial Times. (2025, September 2). SCO summit underscores eastward tilt of Iran amid EU snapback move.

6- Indian Express. (2025, September 1). India’s role in SCO: balancing act as declaration condemns attacks on Iran.

7- IRNA (Islamic Republic News Agency). (2025, September 1). President Pezeshkian attends SCO summit in China; more than 20 agreements signed.

8- Mehr News Agency. (2025, September 2). Parliament Speaker calls for operationalizing Iran-China agreements after SCO summit.

9- Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation. (2025, August 31). Joint statement of China, Russia and Iran on the illegitimacy of the E3 snapback initiative.

10- Reuters. (2025, September 1). SCO leaders condemn U.S. and Israeli military strikes on Iran, back multilateralism.

11- Shanghai Cooperation Organization Secretariat. (2025, September 1). Press release: Adoption of Tianjin Declaration and new institutional mechanisms.

12- The Hindu. (2025, September 2). India, SCO and the Iran question: nuanced diplomacy at Tianjin summit.

13- United Nations Security Council. (2025, August 25). Letter by France, Germany and the UK invoking snapback mechanism under Resolution 2231.

14- Xinhua News Agency. (2025, September 1). SCO summit in Tianjin: Expansion of security and economic cooperation, condemnation of unilateral sanctions.