به مناسبت گرامیداشت روزکتاب و کتابخوانی
تحلیلی جامعه‌شناختی – روان‌شناختی ازمظلومیت کتاب و کتابخوانی در ایران
اسدالله افشار
«کتاب؛ چراغی که قرن‌هاست روشن است، اما اتاق‌ها یکی‌یکی خاموش می‌شوند...»
در تقویم ما، ۲۴ آبان روز کتاب و کتابخوانی و کتابداری است؛ اما چه تلخ که هنوز باید از مظلومیت کتاب بگوییم؛ از اینکه کتاب در سرزمین شعر و تمدن، کم‌کم به کالایی لوکس تبدیل شده است. جامعه‌ای که روزگاری خیابان انقلابش به‌مثابه ریه فرهنگی تهران نفس می‌کشید، امروز با رکود کتابخوانی دست‌وپنجه نرم می‌کند. نویسندگان با اضطراب چاپ جدید و فروش نرفته می‌خوابند، ناشران زیر بار هزینه‌های کاغذ خم می‌شوند، و مردم—که خود قربانی‌اند—در تقابل با هزینه‌های زندگی، کتاب را از سبد روزمره حذف کرده‌اند.
این مقاله تلاشی است برای ارزیابی دقیق این وضعیت؛
اینکه چه شد کتاب غریب شد؟
چه نهادی مقصر است؟
و چگونه می‌توان دوباره آشتی ملی میان مردم و کتاب برقرار کرد؟
لطفا یادداشت پیش رو را که بصورت خلاصه و کوتاه و بدون حاشیه ارایه کرده ام با دقت مطالعه فرمایید.
۱. وضعیت کنونی کتاب در ایران: سقوط آرام اما عمیق
- تیراژ کتاب در بسیاری از حوزه‌ها به ۳۰۰ تا ۵۰۰ نسخه ویا کمترهم رسیده؛ یک فاجعه برای کشوری ۸۵ میلیونی.
- قیمت کتاب با جهش قیمت کاغذ به نقطه‌ای رسیده که یک خانواده متوسط نمی‌تواند ماهانه یک یا دو کتاب بخرد.
- سرانه مطالعه واقعی (غیر از مطالعه پیام‌رسان‌ها) به شکل معنادار کاهش یافته و از میانگین جهانی فاصله گرفته است.
- بخشی از کتاب‌خوان‌ها به سمت نسخه PDF رفتند، اما بخش بزرگی اساساً کتاب را کنار گذاشته‌اند.
- این آمارها صرفاً اقتصادی نیست؛ نشانه افت سرمایه فرهنگی و کاهش تاب‌آوری اجتماعی است.
۲. عوامل جامعه‌شناختی کاهش کتابخوانی
این عوامل بشرح زیر عبارتند از:
۲.۱) فشار اقتصادی و فروپاشی سبد فرهنگی خانواده
- تورم بالا، هزینه‌های ضروری را بلعیده.
- خانواده امروز بین دارو و اجاره و آموزش فرزند، حق دارد کتاب را در ردیف «لوکس» ببیند.
- فقر فقط سفره را کوچک نمی‌کند؛ ذهن را هم از تغذیه محروم می‌سازد.
۲.۲) فروپاشی شبکه‌های اجتماعی سنتی کتاب‌خوان
- کاهش کتاب‌فروشی‌ها و از بین رفتن محافل ادبی
- قطع شدن حلقه انتقال فرهنگی نسل‌ها
- تبدیل کتاب‌فروشی از «پاتوق فرهنگی» به «مغازه رو به تعطیلی»
۲.۳) سلطه رسانه‌های سریع و بی‌عمق
- جامعه وارد عصر مصرف سطحی اطلاعات شده.
- مغز آدمی به پیام‌های کوتاه عادت کرده و تحمل متن بلند را از دست داده است.
۲.۴) بی‌اعتمادی به نهادهای فرهنگی و تولید محتوا
وقتی مردم احساس می‌کنند بخشی از تولیدات فرهنگی دستوری یا بی‌کیفیت است، از کل نظام فرهنگی فاصله می‌گیرند—حتی آثار مستقل و ارزشمند.
۳. عوامل روان‌شناختی
۳.۱) خستگی ذهنی جامعه
جامعه‌ای که سال‌ها زیر بحران‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بوده، دچار فرسودگی شناختی می‌شود.
ذهن خسته، کمتر سراغ متن عمیق می‌رود.
۳.۲) اختلال در امید و آینده‌نگری
- خواندن کتاب رفتار «آینده‌محور» است.
- وقتی امید اجتماعی کم می‌شود، سرمایه‌گذاری ذهنی نیز کاهش می‌یابد.
۳.۳) اضطراب و ناامنی اقتصادی
- اضطراب، تمرکز را می‌بلعد.
- آدمِ نگران اجاره‌خانه، کمتر حوصله کتاب دارد.
۴. سهم حکومت و نهادهای فرهنگی
۴.۱) ناکارآمدی سیاست‌های حمایتی
- حمایت واقعی از نویسنده و ناشر وجود ندارد.
- قیمت کاغذ رها شده و وابسته به تصمیمات ناگهانی بازار است.
- کتابخانه‌های عمومی بودجه کافی ندارند.
۴.۲) نبود سیاست فرهنگی منسجم
- ده‌ها دستگاه فرهنگی وجود دارد؛
- اما خروجی؟
- برنامه‌های جزیره‌ای، بی‌ثبات، و گاه متناقض.
۴.۳) کمبود آموزش فرهنگ مطالعه در مدارس
- مدرسه باید کارخانه کتابخوانی باشد؛
- اما دانش‌آموز ایرانی سالی چند کتاب غیردرسی می‌خواند؟
- تقریباً هیچ.
۴.۴. دشواری‌های ممیزی و فضای غیررقابتی ناشران
- برخی نویسندگان مأیوس می‌شوند، برخی ناشران انگیزه خود را از دست می‌دهند و برخی حوزه‌ها عملاً زمین‌گیر می‌شوند.
- بازار سالم یعنی تنوع، رقابت و آزادی نسبی؛ اما ما فاصله داریم.
۵. سهم مردم؛ نه به‌عنوان مقصر، بلکه به‌عنوان بخشی از چرخه
۵.۱) مصرف‌گرایی و غلبه سرگرمی‌های سریع
مردم نیز در بسیاری موارد ترجیح داده‌اند به‌جای کتاب، وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی بگذرانند؛
این روند جهانی است، اما در ایران شدیدتر.
۵.۲) فاصله با کتاب از کودکی
کودکی که کتابی در خانه ندیده، بزرگسالی کتاب‌خوان نمی‌شود.
۵.۳) کم‌حوصله‌گی و عادت به متن کوتاه
مردم خود به بخشی از این چرخه کمک می‌کنند؛ هرچند قربانی شرایط‌اند.
۶. مقایسه بین‌المللی
الف) درکشورهای پیشرفته:
- حمایت گسترده از ناشران
- کتابخانه‌های فعال
- تخفیف‌های واقعی برای خرید کتاب
- جشن‌های فرهنگی گسترده و مستمر
- اقتصاد پایدار و ذهن آزادتر مردم
- آزادی گسترده نشر که باعث تنوع و انگیزه خواندن می‌شود
ب) درکشورهای درحال توسعه مشابه ایران:
- مشکلات اقتصادی دارند، اما
- تیراژشان بالاتر است
- کتابخانه‌ها فعال‌ترند
- سیاست‌های فرهنگی مداوم‌تر و باثبات‌ترند.
ایران از این منظر در یک دوره فترت فرهنگی است؛ نه حمایت کشورهای توسعه‌یافته را دارد و نه پویایی برخی کشورهای هم‌سطح.
۷. راه‌حل‌های عملی برای برون‌رفت از بحران
۷.۱) اقدامات حاکمیتی
- یارانه هدفمند کاغذ و چاپ برای کتاب‌های باکیفیت
- اصلاح ساختار ممیزی
- تقویت کتابخانه‌های عمومی و بازسازی کتابخانه‌های محلی
- تشویق مدارس به برنامه‌های کتابخوانی
- حمایت از نمایشگاه‌های دائمی و فصلی کتاب
- تعریف سبد فرهنگی برای خانواده‌ها (همچون سبد معیشتی)
۷.۲. مسئولیت ناشران و نخبگان
- افزایش کیفیت محتوا
- تنوع ژانرها
- کاهش فاصله با مخاطب
- تولید نسخه الکترونیک با قیمت مناسب
- ساختن شبکه‌های ترویج کتابخوانی
۷.۳) مسئولیت مردم و جامعه
- هدیه دادن کتاب
- خریدن—even minimal—از ناشران مستقل
- مطالعه خانوادگی
- مشارکت در باشگاه‌ها و پویش‌های کتابخوانی
- الگوسازی از چهره‌های کتاب‌خوان
۷.۴) استفاده از ظرفیت رسانه‌های نو
- معرفی کتاب در شبکه‌های اجتماعی
- تولید محتوای جذاب درباره کتاب
- آموزش مهارت مطالعه در فضای دیجیتال
۸. نتیجه‌گیری
- کتاب هنوز می‌تواند ما را نجات دهد… اگر ما نگذاریم خاموش شود.
- کتاب تنها یک کالای فرهنگی نیست؛ ستون هویت ملی، عقل جمعی و مقاومت اجتماعی است.
- هیچ جامعه‌ای با بی‌اعتنایی به کتاب به توسعه نرسیده است.
- مشکل امروز ما ترکیبی از اقتصاد، سیاست، ساختار فرهنگی و روان جمعی است؛ و حل آن تنها با همکاری حکومت، نهادهای فرهنگی، ناشران، نویسندگان و مردم ممکن است.
- ۲۴ آبان یادآوری می‌کند که هنوز فرصت هست؛ اگر بخواهیم.
شنبه: ۲۴ / ۰۸ / ۱۴۰۴- ۲۴ جمادی الاول ۱۴۴۷- ۱۵ نوامبر ۲۰۲۵
چاپ در پایگاه خبری تحلیلی نیک رو: شنبه ۲۴ / 08 / 1404- ۳۲ : 05– شناسه: ۱۱۴۶۳۱
لینک کوتاه: 114۶۳۱ https://www.nikru.ir/p/
