بمناسبت گرامیداشت 5 آذر؛ سالروز تشکیل «بسیج مستضعفین»
بسیج؛ طراحی راهبردی امام خمینی(ره) برای آینده ایران
اسدالله افشار
فرمان امام خمینی(ره) برای تشکیل بسیج در سال ۱۳۵۸، یکی از راهبردیترین تصمیمات در تاریخ جمهوری اسلامی ایران تلقی میشود. این یادداشت، با بررسی ۴۷ سال کارکرد این نهاد، نشان میدهد که بسیج نه تنها یک نیروی دفاعی بلکه مجموعهای چندبُعدی در حوزههای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و علمی است. یافتههای این تحلیل حاکی است که بسیج توانسته «مدل جدیدی از حکمرانی مردمی» را در جمهوری اسلامی تحقق بخشد.
تحولات امنیتی و اجتماعی نخستین سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) را به طراحی یک سازوکار دفاعی–اجتماعی واداشت که بتواند هم به تهدیدها پاسخ دهد و هم ساختار پایهای برای مشارکت مردم در نظام جدید فراهم کند. این تصمیم بعدها به شکلگیری نهادی منسجم به نام «بسیج مستضعفین» انجامید.
بسیج در طول ۴۷ سال، از یک سازمان شبهنظامی به مجموعهای پیچیده و چندسطحی تبدیل شده است؛ مجموعهای که اکنون نقش محوری در ثبات ملی، پیشرفت اجتماعی و مقابله با تهدیدات دارد.
تولد یک ایده ماورأی زمان
وقتی امام خمینی(ره) در پنجم آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل بسیج را صادر کرد، بسیاری گمان میکردند این فرمان تنها پاسخی به ضرورتهای امنیتی و احتمال وقوع جنگ داخلی یا تهدیدات خارجی است. اما با گذشت نزدیک به نیم قرن، روشن شد که بسیج نه یک تصمیم مقطعی، بلکه یک طراحی راهبردی برای آینده ایران بود؛ نهادی که همچون «بذر الهی» کاشته شد و امروز به «درخت تنومند تمدنی» تبدیل گشته است.
امام(ره) از همان آغاز پیروزی انقلاب اسلامی میدانست که تداوم انقلاب نیازمند مردمیترین نیروی ممکن است؛ نیرویی که هم حافظ امنیت باشد، هم موتور محرک سازندگی، هم بازوی فرهنگی، هم ضامن هویت اجتماعی و هم پیشروی جبهه مقاومت.
به تعبیر زیبای برخی صاحب نظران؛ «خدای مهربان، در آسمان فرشتگان و در زمین بسیجیان را دارد.»
این جمله توصیف روشن نهادی است که در سختترین بزنگاههای تاریخی، بار کشور را بر دوش کشیده است.
در ادامه به برخی از موضوعات که بسیج در حفظ و حراست از انقلاب اسلامی در آن ها نقش مؤثر و تعیین کننده داشته است؛ اشاراتی خواهیم داشت:
۱) بُعد امنیتی و نظامی: از دفاع مقدس ۸ ساله تا نبرد ۱۲ روزه
۱.۱) بسیج؛ ستون فقرات دفاع مردمی
در جنگ تحمیلی، بسیج توانست الگوی جدیدی از مقاومت مردمی را تثبیت کند. حضور داوطلبانه میلیونها نفر، پیوند ساختاری ارتش و سپاه با نیروهای مردمی، و خلق عملیاتهای بزرگ مشترک، از مهمترین دستاوردها بود.
در جنگ تحمیلی، بسیج به الگویی جهانی از دفاع مردمی بدل شد؛ الگویی که بعدها در لبنان، غزه، عراق و یمن الهامبخش مقاومتهای منطقهای شد. حضورداوطلبانه میلیونها نفردرجبههها،ابتکارات رزمی،عملیاتهای چریکی و دفاعی، روحیه ایمان و شجاعت، و تبدیل نیروهای غیرنظامی به رزمندگان متخصص — همه اینها نشان داد که امام خمینی(ره) آینده را دیده بود.
۱.۲) نقشآفرینی بسیج در نبرد ۱۲ روزه ایران با آمریکا و اسرائیل
در نبرد راهبردی 12 روزه ایران با آمریکا و رژیم صهیونیستی، بسیج عمدتاً در لایههای پشتیبانی اجتماعی، ثبات داخلی، امداد مردمی، جنگ روانی و هماهنگیهای میدانی نقشآفرینی کرد. این تجربه نشان داد که الگوی امنیت ملی ایران بدون بسیج قابل تصور نیست.
در نبرد ۱۲ روزه جنگ متجاوزانه اسراییل و آمریکا و ناتو و تروییکای اروپایی علیه ایران حضور بسیج صرفاً نظامی نبود بلکه در انجام امور محوله و مربوطه زیر فعال وارد شده که به برخی از آن ها در زیر اشاراتی خواهیم داشت:
سامانههای پشتیبانی مردمی؛
شبکههای امداد و خدمترسانی؛
حفظ آرامش اجتماع؛
خنثیسازی جنگ روانی؛
همگی از سوی نیروهای بسیج انجام شد.
امروز اگر ایران در برابر ائتلاف آمریکا ـ اسرائیل ـ ناتو فاتحانه از میدان بیرون آمد، بخشی از این پیروزی مرهون همان «انباشت سرمایه انسانی بسیج» است.
۲) بُعد اجتماعی: نهادی ریشهدار در بافت زندگی مردم
۲.۱) تبدیل بسیج به شبکهای اجتماعی- خدمترسان
آمارها نشان میدهد که بسیج در قلب جامعه حضوردارد و مفهوم «برادری اجتماعی» را عملیاتی کرده است که به برخی از آن ها در زیر اشاره خواهیم داشت:.
- بسیج امروز تنها یک سازمان نظامی نیست؛ یک شبکه اجتماعی گسترده و مؤثر است؛
- ۲ میلیون اطعام و بسته معیشتی؛
- دهها هزار پروژه محرومیتزدایی؛
- فعالیت در بحرانها، سیلها، زلزلهها، کرونا؛
- حمایت از خانوادههای نیازمند و آزادسازی زندانیان؛
۲.۲) بازسازی اعتماد اجتماعی
در دورانی که بسیاری از نهادها گرفتار بوروکراسیاند، بسیج همچنان «نهاد اعتماد» است؛ نهادی که با حضور در میان مردم، با کارهای کوچک اما اثرگذار، همدلی و اعتماد عمومی را احیا کرده است. این سرمایه اجتماعی، یکی از مهمترین ستونهای ثبات ملی ایران است و دقیقاً همان چیزی است که دشمنان ایران از آن هراس دارند.
۳) بُعد اقتصادی: از اقتصاد مقاومتی تا اشتغالزایی هوشمند
۳.1 )بسیج؛ تبدیلکننده بحرانها به فرصت توسعه
بسیج با راهاندازی ۵۷ هزار کارگاه تولیدی، ایجاد بیش از ۲۰۰ هزار شغل، تثبیت ۱۳ هزار واحد صنعتی، ایجاد دهکدههای اقتصاد مقاومتی و توسعه صنایع خرد، نقشی اساسی در اقتصاد ملی ایفا کرده است.
۳.2 )عدالت محورترین بخش اقتصاد مردمی
- اشتغالزایی برای ۵۵ هزار زن سرپرست خانوار؛
- ایجاد صندوقهای قرضالحسنه؛
- شرکتهای دانشبنیان مردمپایه؛
- طرحهای روستایی و عشایری؛
اینها نشان میدهد بسیج نه تنها در جبهههای جنگ، بلکه در جبهه «اقتصاد» هم در خط مقدم است.
۴) بُعد فرهنگی: پاسداری از هویت و مقاومت
بسیج مهمترین نهادی است که توانسته فرهنگ انقلاب را بازتولید و به نسلهای بعد منتقل کند. این نقش دردو محور اصلی زیر قابل مشاهده است:
۴.۱ ) بسیج؛ حافظ فرهنگ انقلاب
بسیجی بودن به تعبیر رهبر معظم انقلاب «فرهنگ مجاهدان گمنام» است؛ فرهنگی مبتنی بر:
تواضع
فداکاری
ایمان
مسئولیت اجتماعی
اخلاق جهادی
این فرهنگ مانع از «سقوط اخلاقی و هویتی» جامعه ایرانی در جنگ روایتها شده است.
۴.۲ )نقش بسیج در تهاجم فرهنگی و جنگ رسانهای
در سالهای اخیر، نقش بسیج در جنگ شناختی و رسانهای بسیار برجسته شده است؛
از تولید محتوا تا خنثیسازی عملیات روانی دشمن، بسیج توانسته روایت ملی و انقلابی را زنده نگه دارد.
۵) بُعد علمی و فناورانه: از رویکرد جهادی تا پیشگامی در نوآوری
حضور بسیج در حوزه علم و فناوری طی دهه اخیر چشمگیر بوده است که در ذیل به بخشی از آن ها اشاراتی خواهیم داشت:
۵.۱) بسیج؛ موتور نوآوری ملی
بسیج دانشجویی و بسیج علمی توانستهاند:
دهها شرکت دانشبنیان مردمپایه ایجاد کنند؛
نیروگاههای خورشیدی مردمی توسعه دهند؛
صنایع نوین را تقویت کنند؛
در حوزههایی مثل رباتیک، پهپاد، نانو و انرژیهای پاک نقشآفرینی کنند.
۵.۲ )تربیت نسل جدید مدیران و نخبگان
بسیج دانشگاهی اکنون به یک «مدرسه تربیت مدیران آینده» تبدیل شده است؛ جریانی که نسل تازهای از مدیران انقلابی، متخصص و پاکدست را تربیت میکند.
۶) نتیجهگیری: چرا بسیج همچنان بزرگترین سرمایه راهبردی جمهوری اسلامی است؟
همانگونه که در آغاز بحث اشاره کردم وقتی امام خمینی(ره) در پنجم آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل بسیج را صادر کرد، بسیاری این تصمیم را تنها واکنشی به شرایط ملتهب آن روزها میپنداشتند. اما امروز، پس از گذشت ۴۷ سال، روشن شده که آن فرمان تاریخی یک آیندهنگری خارقالعاده و طراحیِ عمیقترین لایههای امنیتی، اجتماعی و فرهنگی ایران بود؛ طرحی که به تدریج به «ستون فقرات اقتدار ملی» تبدیل شد.
امروز بسیج تنها یک سازمان نیست؛ یک «شبکه امید»، یک «جریان زنده مردمی» و یک «سرمایه ملی» است که در همه فراز و نشیبها کنار مردم ایستاده است. بسیج ازنگاه امام خمینی(ره) «یک نهاد برای همه زمانها» بود.امروز این حقیقت آشکارتر از همیشه است:
بسیج یعنی مردم؛ یعنی قدرت نرم و سخت ایران؛ یعنی میراثی که امنیت، هویت، فرهنگ و پیشرفت کشور را برای نسلهای آینده تضمین میکند. در حقیقت مرور ۴۷ سال گذشته نشان میدهد که فرمان تاریخی امام خمینی(ره) تنها تأسیس یک نهاد نبود، بلکه آفرینش یک تمدن کوچک در دل جامعه ایران بود. بسیج امروز:
حافظ امنیت ملی است
ضامن انسجام اجتماعی است
موتور محرک اقتصاد مردمی است
بازوی مقابله با جنگ نرم است
پیشروی علم و فناوری است
و نماد امید و مقاومت ملی است
به همین دلیل است که هرگاه ایران با تهدیدی بزرگ مواجه شده — از جنگ تحمیلی تا نبرد ۱۲ روزه — این بسیج بوده که مانند «فرشتگان زمینی» در صف اول ایستاده است.
جان کلام این که؛
بررسی همهجانبه بسیج نشان میدهد که این نهاد، تجلی کامل آیندهنگری امام خمینی(ره) در طراحی الگوی حکمرانی مردمی است. اکنون بسیج در پنج حوزه کلیدی امنیت، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و علم نقشآفرینی دارد و یکی از بزرگترین ذخایر استراتژیک جمهوری اسلامی محسوب میشود. استمرار این روند میتواند الگوی جدیدی از توسعه مردمی را در دهههای آینده شکل دهد.
در یک کلمه باز تأکید می نمایم؛ بسیج همان آیندهنگری امام خمینی(ره) است،آیندهنگریای که امروز به ستون نگهدارنده استقلال، مقاومت و هویت ملی ایران تبدیل شده است
پنجشنبه: 6 / 09 / 1404- 6 جمادی الثانی 1447- 27 نوامبر 2025
چاپ در پایگاه خبری تحلیلی نیک رو: پنجشنبه 6 / 09 / 1404- 07 : 05– شناسه: ۱۱۴۹۱۱
لینک کوتاه: 114911 https://www.nikru.ir/p/
